Een steeds grotere groep burgers keert zich tegen migratie en windt zich op over de toestroom van vluchtelingen naar Nederland en dat heeft zich de afgelopen jaren electoraal vertaald in de stembusuitslag waardoor dit onderwerp nu hoog op de agenda staat bij de kabinetsformatie van PVV, BBB, NSC en de VVD. Het vluchtelingen debat roept veel emoties op waarbij angst een belangrijke drijfveer is.

Ik moet daarbij steeds denken aan de titel van de film van Rainer Werner Fassbinders uit 1974 ‘Angst essen Seele auf’, die gaat over een 60 jarige Emmi die verlieft wordt op een 29 jaar jongere Marokkaanse gastarbeider Salem. En dat roept behoorlijk wat weerstand op in de omgeving van beiden waarop beide flink worden geïntimideerd en op een gegeven moment moeten vluchten. ‘Angst essen Seele auf’ is geen correct Duits, moet eigenlijk zijn ‘Angst isst Seele auf zijn’, Fassbinder wilde hiermee een verwijzing maken naar de wijze waarop gastarbeiders Duits spreken als ze net beginnen de taal te leren. Dit gezegde is inmiddels in Duitsland een standaarduitdrukking geworden. ‘Angst essen Seele auf’ is in Nederland uitgebracht onder de naam ‘Alle Turken heten Ali’, de Duitse naam spreekt mij meer aan omdat die volgens mij ook meer dekkend is voor de inhoud: angst maakt mensen hard en zuur en er in het algemeen niet leuker op!

Angst heeft de afgelopen decennia in onze samenleving een steeds belangrijker plaats ingenomen. Van de filosoof Martha C. Nussbaum verscheen in 2018 het boek, ‘Het koninkrijk van de angst‘ in de Nederlandse vertaling met als ondertitel ‘Een filosofische blik op angst als politieke emotie’ waarin zij schrijft over de emotionele kant van politiek bedrijven en de rol die angst daarbij speelt. De huidige mondiale ontwikkelingen geven miljoenen mensen een gevoel van machteloosheid waarbij zij de schuld voor hun problemen bij de ‘anderen’ leggen: migranten, moslims, de politieke elite.

Welke belangrijke rol angst tegenwoordig inneemt bleek afgelopen weekend weer eens tijdens de jaarlijkse dodenherdenking op 4 mei. In de media werd van te voren veel aandacht besteed aan de dreiging die uitging van een kleine groep activisten die hadden laten weten de Nationale herdenking op de dam te willen verstoren. Er gebeurde uiteindelijk niets tijdens de twee minuten stilte maar de dreiging dat er iets kon gebeuren zorgde voor een beklemmende gespannen situatie. Een publieke herdenkingsbijeenkomst in het hart van Amsterdam waarvoor in Nederland nooit extreme beveiligingsmaatregelen nodig waren kreeg daardoor een heel ander karakter omdat er uiteindelijk meer officiële genodigden waren dan burgers.

Angst is een emotie die leidt tot onzekerheid en stress over iets dat kan gaan gebeuren en waar men zelf geen invloed en geen controle op heeft. Het tegenovergestelde van angst is volgens Martha C. Nussbaum hoop en liefde, twee emoties die tegenwicht kunnen bieden aan de angst en de sleutel tot verandering. Ook Spinoza stelt in zijn Ethica dat ‘De harten niet worden gewonnen met wapens, maar met liefde en grootmoedigheid’. Als remedie stelt hij dat ‘Het is dus bovenal nuttig van de mensen relaties aan te gaan en zichzelf met die banden te binden waarmee ze heel praktisch alle mensen tot een geheel samenvoegen en die dingen te doen die bijdragen aan vriendschappen’.

Begrip voor elkaar begint met het elkaar niet uitsluiten en met elkaar in gesprek gaan. Niet makkelijk in een tijd dat de communicatie tussen mensen steeds meer via social media gaat waarbij de afwijking van de norm meer aandacht krijgt dan het genuanceerde, verbindende verhaal en velen uit angst voor vervelende reacties zich niet meer durfen uiten.