Marilynne Robinson’s visie op geloof en religie

Er is momenteel veel aan de hand in de Amerikaanse samenleving en als je het nieuws volgt krijg je de indruk dat polarisatie en uitsluiting daar de overhand hebben. Voor mij reden mij te verdiepen in het werk van de Amerikaanse filosofe en schrijfster Marilynne Robinson waarvan in 2018 in Nederlandse vertaling ‘Wat doen wij hier?’ is verschenen. Dit boek bevat een verzameling van de lezingen die zij de afgelopen jaren heeft gegeven over onderwerpen als het geweten, geloof, geluk en schoonheid maar bevat eveneens een grondige analyse van de geschiedenis van de Amerikaanse samenleving. Centraal in haar werk staat de rol van religie en in 15 lezingen doet zij verslag van haar onderzoek naar wat het heden ten dage betekent om mens te zijn vanuit een religieus perspectief.

Veel filosofen zien religieus denken niet als onderdeel van hun vakgebied omdat dat nu eenmaal tot het domein van de theologie behoort en beschouwen religie als een overblijfsel van de wereld die er was voor het rationeel wetenschappelijk verklaringsmodel ons van God verloste, denk maar aan de uitspraak van Nietzsche’s” ‘God is dood’. Daar is Robinson het helemaal niet mee eens, ze beschouwt de mens niet louter als een rationeel en emotioneel denkend en handelend wezen maar ziet de mens bovenal als een intuïtief wezen waarbij religie de belangrijkste zingevende drijfveer is. Vanuit deze stelling sluiten filosofie en religie elkaar dus niet uit maar overlappen ze elkaar juist. Robinson is lid van dezelfde kerk als Barack Obama, waarmee zij bevriend is, en heeft als filosofe, schijfster en essayist veel invloed op het overwegend christelijke Amerikaanse publiek. Daarom is het erg Interessant te lezen hoe zij, in het huidige Trump tijdperk, tegen het actuele politieke klimaat in de VS aankijkt.

Voor haar onderzoek maakt zij vooral gebruik maakt van historische theologische en literaire bronnen waarbij zij de historische maatschappelijke en politieke ontwikkelingen in verband brengt met de ontwikkeling van het religieuze denken in de VS. Daaruit blijkt dat een aantal belangrijke ontwikkelingen die aan de basis hebben gestaan van het ontstaan van de Amerikaanse samenleving niet meer tot het collectieve Amerikaanse bewustzijn behoren terwijl die essentieel zijn geweest voor de vorming van deze samenleving en nog steeds hun invloed hebben.

Een van de stromingen die ze bespreekt is het puritanisme, een religieuze stroming die tegenwoordig een negatieve associatie oproept en doet denken aan bekrompenheid maar volgens Robinson juist een positieve betekenis heeft omdat het eigenlijk staat voor het streven het religieus leven in overeenstemming te brengen met wat oorspronkelijk de bedoeling was voordat de religieuze instituties en kerkelijke hiërarchie het religieus denken van de gelovige overnamen. Niet voor niets is zij een fervent aanhanger van Calvijn wiens oorspronkelijke teksten zij dan ook onderzocht en naast de historische vertalingen heeft gelegd. En dat levert interessante verschillen op met betrekking tot de interpretatie van de teksten die ze onderzocht.

Terwijl ik haar boek aan het lezen was zocht ik steeds naar de rode draad in haar verhaal omdat ze in de verschillende lezingen steeds één fragment van haar filosofie behandelt, nergens kom je echter een overkoepelende visie tegen van wat nu eigenlijk de essentie van haar filosofische c.q. religieuze denken is. Maar al lezende worden de contouren daarvan je wel duidelijk en vandaar hier een poging van mijn kant de rode draad die door Robinsons lezingen loopt hier beknopt weer te geven waarbij het natuurlijk gaat om mijn subjectieve interpretatie van haar filosofie.

We kunnen het niet rationele aspect van ons denken niet goed begrijpen laat staan uitleggen ondanks de vele pogingen die daartoe steeds gedaan worden. Zoals Shakespeare’s Hamlet het liet verwoorden aan Horatio: ‘Er is meer tussen hemel en aarde dan wij vermoeden, Horatio, of kunnen dromen.’ Met name op het terrein van de zingeving, het zoeken naar jezelf of het vinden van geluk helpt het rationeel denken niet en is het haast onmogelijk antwoorden te vinden ondanks de vele pogingen daartoe terwijl hier aantoonbaar juist veel behoefte aan is.
Niet alles kan via het rationeel wetenschappelijk model verklaard worden. Sinds de opkomst van de wetenschap is het rationeel wetenschappelijk verklaringsmodel steeds dominanter geworden en heeft dit het de intuïtieve kant van ons denken, waartoe religie behoort, verdrongen en verbannen naar het niet wetenschappelijk domein. Dit onderscheid kom je overal tegen waar een onderscheid wordt gemaakt tussen lichaam en geest, natuur en cultuur, ratio en religie. De focus van Robinson’s wetenschappelijke onderzoek richt zich op het intuïtieve, niet rationele denken.
Er is steeds meer onverklaard. Terwijl we steeds meer weten levert dit weten steeds meer vragen op die we niet kunnen beantwoorden. Je zou verwachten dat we, hoe meer we weten, er minder overblijft dat we niet weten, maar het tegenovergestelde is juist het geval. Als voorbeelden noemt Robinson de aard en oorsprong van dedonkere materie in het heelal, de werking van elementaire deeltjes, het ontstaan van het heelal en het ontstaan van intelligent leven dat niet louter vanuit een oorzaak-gevolg relatie kan worden verklaard. Ook in de traditionele wetenschap is er steeds meet aandacht voor het onverklaarbare.
Een wereld zonder geloof en religie is een lege wereld. Alle filosofische redeneringen die de geloof en religie buiten beschouwing laten zijn niet in staat een zinvolle invulling te geven aan begrippen als het geweten, geloof, geluk en schoonheid die voor de mens belangrijk zijn als het gaat om de ethische en normatieve afwegingen die zij hanteren ter rechtvaardiging van hun handelen. Geloof en religie creëren matschappelijke samenhang en zonder dat is een samenleving leeg en stuurloos.
In het domein van het geloof gaat het dus om begrippen als het zelf, het bewustzijn, geweten, geloof en geluk. Terwijl religie zich vooral richt op het geloofssysteem van de mens richt de filosofie zich vooral op de verklaring van het autonome menselijke denken. Dat veel religies het geloofssysteem van haar aanhangers aan anderen opdringen als iets dat vaststaat en extern bepaald is gaat voorbij aan het feit dat de oorsprong van veel religies juist dicht bij de intuïtieve kant van het menselijke denken stond. Religies neigen ernaar in de loop van de tijd af te dwalen van hun oorspronkelijke doelstellingen en dat is waar de puriteinse bewegingen juist voor willen waken.
De mens is in de kern een intuïtief wezen en denkt en handelt niet alleen rationeel. Sterker nog: zonder intuïtie zouden we niet overleven omdat de brug tussen denken en handelen niet alleen gebaseerd is op oorzaak-gevolg relaties waarbij ieder mens ook nog eens op zijn geheel eigen manier invulling aan dit denken en handelen geeft. Het is daarom volstrekt onmogelijk dit intuïtieve denken te begrijpen of te verklaren laat staan te kunnen voorspellen. Ook al zouden alle variabelen die er nodig zijn om het menselijk denken te kunnen doorgronden aanwezig zijn dan nog is het menselijk brein waarschijnlijk niet in staat dat te ‘processen’: hoe wij denken zal daarom voor ons altijd wel een mysterie blijven.
Het geloof en religie zitten dus in onze niet rationele ruimte en behoren tot het intuïtieve domein en zijn gezien de aard van dit domein voor ons mensen moeilijk te bevatten en doorgronden. Voor Robinson is de essentie van het geloof God waarbij God voor de liefde staat, het geloof betekenis geeft en religie hoop geeft. De basis van geloof wordt volgens Robinson gevormd door het eerste en tweede gebod van de bijbel, volgens de formulering van Matthëus: ‘Gij zult den Here, uw God liefhebben met geheel uw hart en met geheel uw ziel en met geheel uw verstand. Dit is het grote en eerste gebod. Het tweede, daaraan gelijk is: Gij zult uw naaste liefhebben als uzelf.’ Kort samengevat: liefde voor God, liefde voor jezelf en liefde voor je naasten.
En om dat laatste maakt Robinson zich vooral zorgen: Jezus had er beter meteen bij kunnen zeggen wat de scope van ‘onze naasten’ is want daar geeft tegenwoordig iedereen zijn eigen draai aan en worden tegenwoordig heel wat oorlogen gevoerd. Voor Jezus was het duidelijk want hij deelde brood en vis uit aan de armen, hielp de melaatsen en vreemdelingen dus voor hem is er geen onderscheid tussen de mensen onderling: ‘onze naasten’ staat voor iedereen. Dat geldt echter niet voor veel hedendaagse christenen die massaal Trump steunen die zijn politiek vooral baseert op polarisatie en uitsluiting. Er is dus een behoorlijke discrepantie tussen het belangrijkste christelijke grondbeginsel en Trump‘s politieke retoriek. Helaas zijn veel Amerikaanse christenen het met hem eens.
In de laatste lezing die in het boek staat, genaamd ‘laster’, beschrijft Robinson wat er zoal over je heen komt als je een eigen visie hebt op geloof in de Verenigde Staten, hoe Fox News haar zwart probeerde te maken door haar uitspraken toe te dichten die ze niet gedaan had, hoe dit doordrong in haar persoonlijke leven toen haar moeder afstand van haar nam vanwege haar ideeën en hoe ze daarmee omgaat. Dapper houdt ze stand ervan overtuigd dat haar visie op religie in overeenstemming is met wat de oprichters van de Verenigde Staten destijds voor ogen stond, een land waar iedereen ongeacht afkomst, religie of huidskleur in vrede kan leven. Het grote ineen storten van de betekenisvolle vrijheid in de VS is het gevolg van het feit dat veel Amerikanen hun leven en hun houding t.o.v. de wereld hebben gericht op het creëren van angst en dat dit wordt versterkt door de media.
Samenvattend kan je stellen dat Robinson christenen oproept als christenen te denken en als christenen te leven en terug te gaan naar de oorsprong van hun geloof. Daarvoor moet je terug naar de essentie van het geloof: waarom is het destijds allemaal begonnen? Zij beschrijft echter zelf dat in de loop van de geschiedenis de meeste puriteinse bewegingen het niet gered hebben, eigenlijk is alleen Calvijn de uitzondering maar dat ging na een tijdje ook weer mis met al die afscheidingen. Lastig om een geloof dat al eeuwen ontspoort is weer op het rechte pad te krijgen.

Het was voor mij lang gelden dat ik een boek heb gelezen dat mij continu deed verbazen en nieuwe inzichten gaf. Voor het grote publiek zou een handzame samenvatting die de essentie van haar werk weergeeft wellicht handig zijn, hierbij dus alvast een aanzetje…

Marilynne Robinson, ‘Wat doen wij hier?’, Over geweten, geloof, geluk en wat het betekent om te leven. 2018 Arbeiderspers.